محتوای مقاله

آیات فراوانی بر بی نیازی ذات پاک او تصریح دارد. قرآن کریم می‌فرماید:

«يَأَايهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلىَ اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَالْغَنىُّ الْحَمِيد»(1): «اى مردم شما (همگى) نيازمند به خدائيد؛ تنها خداوند است كه بی‌نياز و شايسته هر گونه حمد و ستايش است». در آیه ای دیگر از قول حضرت موسی علیه السلام نقل می کند: «وَ قالَ مُوسى‏ إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَميعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَميدٌ»(2): «موسی گفت: اگر شما و تمام افرادی که در زمین هستند کافر شوید (به خدا زیانی نمی رسد)، چرا که خداوند بی نیاز و ستوده است».

بنابراین طبق آیات قرآن کریم، خداوند هیچ تاثیری از اعمال و رفتار مخلوقاتش از جمله انسان ها نمی پذیرد .
از طرفی، فلاسفه می‌گویند: موجودی که بی‌نیاز محض است، وجود دارد(3) و از آنجا که این موجود بی‌نیاز است، حرکت و تکامل در او معنا ندارد؛ زیرا او تمام کمالات را داراست. تنها موجود مادی و حادث مانند انسان است که دارای حرکت و تغییر است. موجودات مادی از آنجا که ناقص هستند، دارای قوه و استعداد برای تکامل و رسیدن به آن‌چه که ندارند، می‌باشند، اما از آنجا که خداوند تمام کمالات را دارد، نیازی به چیزی ندارد تا به وسیله آن کامل شود. خداوند مجرد از ماده است.

با این حال، در برخی آیات قرآن، صفاتی مانند غضب، رضایت و خشم و مانند آن برای خداوند ذکر شده است. مثلا در جایی می فرماید: «إِنَّ الَّذينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنالُهُمْ غَضَبٌ‏ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرين»(4): «كسانى كه گوساله را (معبود خود) قرار دادند، بزودى خشم پروردگارشان، و ذلّت در زندگى دنيا به آنها مى‏رسد؛ و اين چنين، كسانى را كه (بر خدا) افترا مى‏بندند، كيفر مى دهيم».
شاید این سوال مطرح شود که وقتی طبق مبانی قطعی نقلی و عقلی، تغییر در ذات خدا امکان ندارد و خداوند از مخلوقاتش از جمله انسان ها، تاثیر نمی پذیرد، پس معنای اینکه خداوند از اعمال انسان ها خشمگین می شود یا خشنود می شود، چیست؟ آیا این به معنای تغییر در ذات خدا نیست؟ به عبارت دیگر؛ خشم و خشنودی خدا از انسان به چه معناست؟
باید گفت ذهن انسان به دلیل انس با معنای رایج این صفات، زمانی که با این صفات برخورد می کند، این صفات را به صورتی که در انسان است تصور می کند. مثلا خشم و غضب را به عصبانیت و در پی انتقام بر آمدن می گیرد و رضایت را به معنای شادمانی و خوشحالی خدا می داند. اما باید گفت که این صفات در مورد خداوند معنایی دیگر دارند. اصولا خداوند متعال در معرض اينگونه تغییر احوال قرار نمی گيرد؛ زیرا همانگونه که گفته شد، فلسفه اثبات کرده که فقط موجود مادی است که تغییر و تبدل در او راه دارد.

خشم خدا به معنای ناراحتی و عصبانیت و خشنودی اش به معنای، خوشحال شدن نیست،(5) بلکه همانگونه که در روایات آمده، خشم خدا، عقاب اوست و رضایت خدا، ثواب دادن از طرف خداست.(6)
در اینجا ممکن است کسی بگوید بالاخره خدا عقاب کرده یا ثواب داده است و این نشان می دهد که او از عمل بندگانش تاثیر پذیرفته است و اعمال بندگان او را تحث تاثیر قرار داده است .
پاسخ این است که طبق بیان قرآن کریم، رابطه اعمال انسان با نتایج و آثار آن ها، رابطه عینیت است. به این معنا که پاداش یا عذابی که انسان در آخرت دریافت می‌کند، ظاهر شدن حقیقت و باطن همان اعمالی است که در دنیا انجام داده است و در آخرت چیز جدیدی اتفاق نمی افتد. مثلا کسی که مال یتیم را به ناحق خورده است، در حقیقت آتش خورده است، اما در این دنیا متوجه حقیقت عمل خود نیست و لذا اثر این عمل در آخرت به صورت آتش ظهور پیدا می کند. به این اتفاق، اصطلاحا تجسم اعمال می گویند.

خداوند متعال در آیه 10 سوره نساء می فرماید: «إِنَّ الَّذينَ يَأْكُلُونَ‏ أَمْوالَ الْيَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ‏ في‏ بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعيراً»(7) كسانى كه اموال يتيمان را به ظلم و ستم می خورند، (در حقيقت) تنها آتش می خورند؛ و بزودى در شعله ‏هاى آتش (دوزخ) مى ‏سوزند.» قیامت، زمانِ ظهور حقیقت و باطنِ اعمال انسان است. «يَومَ تَجِدُ كُلُّ نَفس مّا عَمِلَت مِن خَير مُحضَرًا»(8) روزى كه هر كس كارهاى نيك و كارهاى بد خود را در برابر خود حاضر بيند.

با توجه به این مبنا، غضب و خشم خداوند به معنای دور شدن برخی از انسان ها، با اختیار خود، از رحمت الهی و عذاب آخرت است که تجسم اعمال خود آنان است(9) و پاداش اعمال خوب هم، تجسم حقیقت و باطن اعمال خود آنهاست.
در نتیجه باید گفت: خداوند منزه از هرگونه نقص است، و نیازی به مخلوقات خود ندارد. خداوند از اعمال انسان ها تاثیر نمی پذیرد و معنای صفاتی مانند خشم و غضب خدا از بندگان یا امثال آن، با معنای رایج در ذهن ما متفاوت است و ثانیا پاداش یا عذاب آخرت، حقیقت همان اعمالی است که انسان در دنیا انجام داده است.

کسانی که آگاهی علمی از کلام و فلسفه اسلامی ندارند، در تصور خود می پندارند خداوند سبحان روزی شاد و روزی خشمگین است و در دنیا سکوت می کند و در آخرت همه عصبانیت خود را تلافی کرده و افرادی که خشم او را برانگیختند، مجازات می کند. اما این تصور بدی از بزرگترین حقیقیت هستی است که نتیجه بی اطلاعی و خیالات ذهنی برخی است. خداوند سبحان، انسان یا شبه انسانی در ابعاد بزرگ تر نیست، او خداست و باید با تلاش علمی و تفکر درست او را آن گونه که شایسته است شناخت.

با کمال تاسف حتی در میان دانشمندان، برخی با تکیه به دانش مثلا فیزیک و زیست خود گمان می کنند مجوز و شانیت تحلیل خالق کائنات را یافته اند و به راحتی و بدون هیچ تلاش تخصصی، در این زمینه نظریه پردازی و قضاوت می کنند. این رفتار امتیاز منفی برای مقام علمی این افراد محسوب می شود.

امید که روزی زمین انسان ها از این رفتارهای سطحی پاک گردد و به تمدن اندیشه و عقلانیت حقیقی روی آورد.

پی نوشت؛

1. فاطر: 15
2. ابراهیم: 8
3. (در ضمن تقریری از برهان امکان)، نهايه الحكمه، سیدمحمدحسین طباطبايي، مؤسسه نشر اسلامي، چاپ دوازدهم ، ص 270
4. اعراف: 152
5. تفسير نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، تهران 1374، ج21، ص476
6. شیخ صدوق، التوحید، جامعه مدرسین، قم 1398 ق، ص 170
7. نساء: 10
8. آل عمران: 30
9. خشم خدا به چه معناست / سایت عرفان